Literatuur

Kort bericht over Nieuw Nederland 

Na de hertaling van Vrije Staatkundige Stellingen in 2022 verscheen onlangs een heldere hertaling van het tweede werk van Franciscus van den Enden bij uitgeverij Noordboek. Opnieuw door C.W. (Roek) Vermeulen die ook een uitstekende inleiding verzorgt. In 1662 schreef Franciscus dit werk op verzoek van een groep mensen die in de nieuwe kolonie Nieuw Nederland (gesitueerd in het gebied rond het huidige New York) zich wilden vestigen en daarbij een coöperatie met de nodige vrijheden voor ogen hadden. Het Amsterdamse stadsbestuur, aan wie het verzoek gericht was, wees het verzoek echter af. Maar Franciscus had bij het schrijven de basis gelegd voor zijn ideeën over maatschappelijke en politieke veranderingen die later zouden worden uitgewerkt in zijn Vrije staatkundige stellingen. In dezelfde tijd kreeg een andere revolutionaire denker, Pieter Plockhoy, wel toestemming om een cooperatie te beginnen in hetzelfde gebied. Zijn plan is ook in dit boek opgenomen. 

Vrije staatkundige stellingen 

De Vrije staatkundige stellingen is een belangrijke Nederlandse bijdrage aan de Radicale Verlichting. Het is een opmerkelijke tekst die voor het eerst in modern Nederlands is verschenen bij uitgeverij Noordboek, met een inleiding en verklarende noten van vertaler C.L. Vermeulen. Het boek is geschreven door Franciscus van den Enden en verscheen anoniem in 1665. Het pleit voor directe democratie, hervorming van onderwijs en zorg, gelijke vrijheid voor iedereen, dus niet alleen bemiddelde witte mannen, geen georganiseerde godsdienst, wel een vrije huwelijksmoraal. Een staat is alleen een staat als iedereen erop vooruitgaat. Zelf leren denken is belangrijker dan wetten. Franciscus van den Enden was zijn tijd ver vooruit en zet ons nog steeds aan het denken. 

Al eerder, in 1992, verscheen bij de Wereldbibliotheek een uitgave van de oorspronkelijke Vrije Politieke Stellingen met een inleiding door een van de ontdekkers van het manuscript, Wim Klever. 

SPINOZALAND – De ontdekking van de vrijheid 

Veelal wordt gedacht dat Spinoza, nadat hij door de Amsterdamse, joodse gemeenschap in de ban werd gedaan, in alle eenzaamheid tot zijn radicale ideeën kwam. Maar niets is minder waar. Spinoza had veel vrienden en bekenden, zowel binnen als buiten Nederland. Zij lazen en becommentarieerden zijn werk, en leverden een grote bijdrage aan de ontwikkeling van zijn denkbeelden. Velen van hen maakten deel uit van de kring verlichte geleerden: dichters en staatslieden, zoals Constantijn Huygens, Gottfried Leibniz en de gebroeders Johan en Cornelis de Witt. Met wetenschapper Christiaan Huygens deelde hij zijn interesse voor optische wiskunde. Maxime Rovere schetst het leven van Spinoza met tijdgenoten die evenals hij op zoek waren naar vrijheid en naar de waarheid. Zo maken wij onder meer kennis met zijn leermeester Franciscus van den Enden en zijn uitgever Jan Rieuwertsz. Met diepgaand onderzoek en met een groot inlevingsvermogen weet Rovere zowel de zeventiende eeuw als de filosofie van Spinoza voor iedereen toegankelijk te maken. Deze Nederlandse editie (2021) van uitgeverij Balans is een bewerking en vertaling van Hendrickje Spoor en Frank Mertens.  Maxime Rovere is filosoof en Spinoza-specialist. Hij was tot 2019 docent filosofie aan de universiteit van Rio de Janeiro, was fellow aan het NIAS in Amsterdam en is wetenschappelijk onderzoeker bij het IHRIM in Lyon.  

Vrijheid, Gelijkheid, Veelheid – Het moderne democratie-denken van Machiavelli tot Spinoza en zijn kring

Met zijn traktaten over politiek en de vrijheid om te filosoferen heeft Spinoza in de tweede helft van de zeventiende eeuw een ommekeer bewerkstelligd in de relatie tussen filosofie, politiek en religie en zo de basis gelegd voor de moderne democratie. Dit verliep niet zonder slag of stoot. De idee dat er geen gelijkheid is zonder vrijheid maar ook geen vrijheid zonder gelijkheid werd verguisd als leidend tot oproer en anarchie. Zijn pleidooi voor filosofische kritiek werd van alle kanten onthaald op een heftige en massieve tegenstand. Toch stond Spinoza niet alleen, hij maakte deel uit van een beweging. Geïnspireerd door menig anoniem traktaat, de republikeinse geschriften van zijn tijdgenoot De la Court, de democratische ideeën van zijn leraar Van den Enden en de subversieve kritiek van zijn vriend Koerbagh ging hij verder op het spoor dat werd gelegd door Machiavelli. Maar ook de tegenstand waarop zijn werk werd onthaald speelde een rol in de radicalisering van zijn ideeën en in de terugkeer naar de revolutionaire principes van Machiavelli. Zijn voorbeeld leidde tot pamfletten zoals de Esprit de Spinosa/Traité des trois imposteurs die een breed lezerspubliek bereikten en daarmee beslissende impulsen gaven aan de Verlichting. Uitgegeven door VUBPress.

Sonja Lavaert doceert filosofie aan de Vrije Universiteit Brussel. Ze is de auteur van Het perspectief van de multitude (2011) en co-redacteur van The Dutch Legacy. Radical Thinkers of the 17th Century and the Enlightenment (2017) 

Van den Enden en Spinoza

Dr. Frank Mertens is vooral bekend vanwege zijn publicaties over Franciscus van den Enden (1602 -1674), zijn verhouding tot Spinoza en zijn plaats binnen de kringen rond Spinoza en binnen de vroege Nederlandse verlichting. Hij was eerder verbonden aan de universiteit van Gent, maar is inmiddels zelfstandig onderzoeker, resultaten hiervan zijn te vinden op zijn pagina bij academia.edu

Frank Mertens - Academia.edu

Ook heeft hij een uitgebreide website over Franciscus van den Enden, nog niet voltooid maar wel met een uitgebreid resultaat van veel onderzoek, die helaas slecht bereikbaar is maar nog wel via onderstaande link bezocht kan worden.

https://web.archive.org/web/20220120010827/http://users.telenet.be/fvde/index.htm?Bio1

In bijgaande publicatie doet Mertens verslag van zijn onderzoek naar de relatie tussen van den Enden en Spinoza. In zijn eigen woorden:

“Over Franciscus van den Enden (1602-1674) is de laatste jaren veel geschreven, vooral nu duidelijk is dat hij niet alleen Spinoza's leraar Latijn was, maar ook een 'radicaal' filosoof in zijn oprecht, in statuur vergelijkbaar met bijvoorbeeld Adriaen Koerbagh (1633-1669). De ontdekking van twee anoniem gepubliceerde politieke verhandelingen, de Kort Verhael van Nieuw Nederland (1662) en Vrye Politijke Stellingen (1665) in het begin van de jaren negentig, leidde tot een stortvloed van nieuwe beweringen en veronderstellingen over zijn leven, zijn denken, zijn positie in de vroege Nederlandse Verlichting en, uiteraard, zijn relatie tot Spinoza. Die beweringen zullen hier kritisch worden beoordeeld aan de hand van Van den Endens tot dan toe onontgonnen activiteiten in de beeldende kunst, zijn bekendere contacten met exponenten van Nederlandse belles lettres, en zijn positie in of ten opzichte van de relevante 'kringen' van zijn tijd, zoals bijvoorbeeld het Collegiant-milieu, de Hartlibkring en de inmiddels bekende Spinozakring. Nieuwe informatie over de activiteiten van zijn jongere broer, Martinus van den Enden (1605-na 1654), en over zijn eigen activiteiten op dit gebied, geeft ons inzicht in de opvattingen die Van den Enden had vóór zijn kennismaking met Spinoza en zijn vrienden. In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd over Van den Endens vroege verschuiving naar 'radicalisme', lijkt het beschikbare bewijs te suggereren dat hij in deze periode nog steeds vasthield aan traditionele, meer specifiek katholieke, overtuigingen.

Het algemene doel van deze verkenning is om een historisch, sociaal en intellectueel kader te bieden waarin het mogelijk is om de vele nieuwe claims die zijn gemaakt over het leven, het werk en de invloed van Van den Enden kritisch te beoordelen. Door de bekende bronnen opnieuw te onderzoeken en ze te vergelijken met de nieuw ontdekte bronnen, kunnen enkele van de meer vergezochte en ongefundeerde beweringen worden weerlegd en zal een meer plausibele alternatieve visie worden geboden. Dit zal hopelijk resulteren in een evenwichtiger en beter onderbouwd beeld van de manier waarop Van den Enden en Spinoza elkaar zouden hebben ontmoet, de intellectuele invloed die tussen hen kan hebben bestaan en de positie die elk van hen had binnen de Vroege Nederlandse Verlichting.”